Kiến ba khoang thuộc họ Cánh cụt (Staphylinidae), bộ Cánh cứng (Coleoptera), lớp Côn trùng (Insecta). Họ Staphylinidae đã phát hiện được 46 275 loài, 3 200 giống, 31 phân họ, trong đó 2/3 số loài vùng nhiệt đới. Các loài trong giông Paederus Fabricius, 1774 thường gặp là: P. Alfierii, P. Austriacus, P. Brasiliensis, Crebinpunctatus, P. Fusca, P. Littoralis, P. Melampus, P. Sabaeus, P. riparius. Côn trùng này trông giống kiển, dân gian thường gọi là kiến khoang, kiến lác, kiến gạo, kiến cong đít. Việt Nam chưa có tài liệu nào công bố về thành phần loài nhóm côn trùng này.

Đặc điểm hình thái của kiến ba khoang

Cơ thể dài 10 – 20mm, gần hình trụ thon, có các khoang màu nâu đỏ và đen, gồm. 3 phần: đầu – ngực – bụng. Đầu màu đen, có hai mắt, một đôi râu gồm 12 đốt gần bằng nhau, một đôi kìm chắc khỏe để bắt mồi; miệng kiểu nghiền.

Ngực 3 đốt, mang 3 đôi chân và 2 đôi cánh; đôi cánh cứng ngắn ở ngoài, đôi cánh lụa dài gập lại trong cánh cứng, khi bay đôi cánh lụa vươn ra. Bụng gồm 10 đốt, khớp nối giữa đầu, ngực, bụng rất linh hoạt cho nên chúng có thể cong mình lên hay uốn sang hai bên.

Đặc điểm sinh học, sinh thái

Kiến khoang sinh sản quanh năm, chủ yếu mùa mưa, là côn trùng biến thái hoàn toàn, chúng phát triển qua các giai đoạn: trứng – ấu trùng (tuổi I, II) – nhộng – trưởng thành. Trứng đẻ rời rạc từng chiếc trên đất mùn.

Cả ấu trùng và trưởng thành đều ăn các côn trùng khác. Nó có khả năng ăn cả thịt và các côn trùng nhỏ hơn. Do vậy, nó đóng vai trò quan trọng trong đấu tranh sinh học phòng chống côn trùng nơi ruộng lúa (‘paddy pests’) và góp phần cân bằng sinh học trong thiên nhiên. Cho nên người ta xếp chúng vào loại côn trùng có lợi.

Kiến khoang Paederus là loại côn trùng vùng nhiệt đới, khí hậu nóng ẩm. Chúng thường sống ở ven ruộng, quanh gốc rạ, bãi cỏ, gần vùng nước, ruộng rau, trong những nơi đang xây dựng dở dang. Chúng thường ẩn nấp và sinh sản trong các đống thực vật mục nát có nhiều chất mùn như rơm rạ, cỏ mục, cành cây, dưới đống gạch đá v.v… Ta có thể gặp kiến ở quanh bóng đèn trong các buồng làm việc, buồng ngủ ở ký túc xá, bệnh viện, trường học cạnh đồng ruộng, đầm, hồ.

Chúng (Paederus) sinh sản quanh năm, nhưng chủ yếu nhiều vào mùa mưa thời tiết nóng ẩm. Đây là loại côn trùng vùng nhiệt đới, nóng ẩm. Đối với các loài này thường hoạt động vào ban đêm nhưng chúng lại hoạt động ban ngày (điều này có thể giải thích được tại sao buổi tối hay gặp quanh bóng điện sáng). Chúng ưa khí hậu ẩm. Ta có thể gặp chúng ở quanh bóng đèn trong các buồng làm việc, buồng ngủ, nhất là ở các cơ quan đóng quân cạnh đồng ruộng, hồ, rác.

Phân bố

Kiến ba khoang phân bố khắp thế giới, số lượng loại tùy thuộc vào điều kiện địa lý, khí hậu, độ cao, đặc điểm sinh cảnh mỗi vùng. Có loài thích sống trong rừng, loài ưa thích đồng ruộng, loài ưa thích ánh sáng tự nhiên, loài ưa thích ánh sáng đèn điện,…

Vai trò gây bệnh, gây hại

Kiến khoang Paederus gây viêm da: Nhiều nơi trên thế giới đã ghi nhận viêm là do kiến khoang gây ra như ở Vùng Von-ga thuộc Nga ( theo Blecklemicher và Linssen), Okinawa – Nhật Bản (theo Conder và cs. 19 vùng Bắc Úc vào năm 1996 (theo Todd RE và cs.), Trung Phi do vào 1993 (theo Plenchenier và Chandenier).

Việt Nam, tháng 5-1960, Nguyễn Sĩ Quốc và cộng sự thông báo vụ dịch viêm da phỏng nước gồm 31 bệnh nhân được cho là viêm da đồng cỏ nhưng có thể là viêm da do kiến ba khoang. Từ năm 1960-1963, Nguyễn Xuân Hiền và cộng sự phát hiện bệnh này ở 5 đơn vị khác nhau (tỷ lệ mắc bệnh 6,61- 13,1%).

Viện Da liễu Trung ương, hàng năm đã gia tăng bệnh nhân bị viêm da do côn trùng tăng cao vào các tháng 7, 8, 9, 10 trùng với mùa phát triển của kiến ba khoang.

Năm 2006, hàng trăm sinh viên ở ký túc xá trường Cao đẳng Sư phạm mẫu giáo Trung ương (cơ sở 2, Quận 9, thành phố Hồ Chí Minh) phải đi khám bệnh và bị viện da dị ứng, kết quả xác định loài gây tổn thương da hàng loạt như thế là do Paedcrus. Long An năm 2004 cũng tương tự như thể với Paederus.

Do Kiến khoang không đốt người vì phần phụ miệng kiểu nghiền và đuôi không có bộ phận chích hút nên chúng. Trong cơ thể kiến khoang có chứa độc tố (trừ cánh), khi kiến khoang bị dập nát độc tố dây lên da gây nên phỏng rát, viêm da. Pavan đã chiết xuất từ loài kiến khoang Paederus fuscipesc chất Pederine (độc gấp 12 lần nọc độc rắn hổ mang) có thể gây cháy, bỏng da như chất phospho ở con giời.

Vào mùa mưa, ban đêm kiến ba khoang theo ánh đèn bay vào buồng làm việc, buồng ngủ, buông tắm… Người làm việc, ngủ, tắm dưới ánh đèn bị côn trùng rơi vào cổ mặt, phần hở thân mình vô tình dơ tay quệt, đập làm côn trùng có chứa chất pederin xiết lên da, hoặc côn trùng bám vào khăn mặt rơi vào bồn rửa, bệnh nhân không chú ý nên xát phải côn trùng lên da và gây viêm da phỏng nước phỏng mủ. Ban đầu bệnh nhân thấy hơi ngứa rát, sau 6-12 giờ thành một đảm hơi nề, đỏ cộm thảnh vệt, trên đó nổi những mụn nước to nhỏ không đều 1-5mm, 1-3 ngày sau thành phỏng nước phỏng mủ. Lúc này thấy cảm giác đau, rát càng tăng. Có thể kèm theo ngây ngấy sốt, khó chịu, nổi hạch, đau vùng cổ, nách, bẹn tương ứng với tổn thương. Nếu tổn thương ở gần mắt có thể sưng húp cả 2 mặt, 2-3 ngày mới đỡ, ở bẹn có thể nổi hạch bẹn sưng đau đi lại khó.

– Về xét nghiệm không có biến đổi gì đặc biệt. Trừ một số trường hợp tổn thương phòng mủ rộng, sưng đau, sốt bạch cầu có thể cao. Hình ảnh tổ chức học chỉ là viêm da không đặc hiệu.

– Cần phân biệt với viêm da do nguyên nhân khác như (hóa chất, sơn..) zona, viêm da tiếp xúc do lá cây (photophytodermatitis).

Biện pháp phòng chống

Khi làm việc dưới ánh đèn tránh phản xa quệt tay khi có cảm giác côn trùng rơi vào cổ, mặt (khó thực hiện, vì đây là phản xạ…). Buổi tối khi tắm rửa chú ý giũ mạnh khăn mặt trước khi dùng. Khi bắt đầu thấy rát ở một vùng da có thể rửa vùng đó bằng nước muối, xà phòng… để ngăn không nổi thành phỏng nước, phòng mủ.

Vệ sinh môi trường, xung quanh nơi ở, gom xác cây mục, cỏ khô đem đốt đề xua đuổi côn trùng, do tính ưa ánh sáng đèn nên có thể áp dụng đèn huỳnh quang để ngoài cửa dụ kiến vào và tiêu diệt, hót đoạn đem đốt.

Phun hóa chất diệt: chlorpyrifos + deltamethrin hoặc là fendona 10sc hiệu quả sau 24-48 giờ.